Opuszczamy Szczawnicę, przesuwając się w kierunku pogranicza Małych Pienin i Beskidu Sądeckiego. Po drodze zatrzymujemy się we wsi Szlachtowa, gdzie znajduje się Muzeum Pienińskie. Znajdziemy tu sporo o historii Szczawnicy, ale nie tylko. Ekspozycje etnograficzne przybliżają nam życie mieszkańców wiosek ulokowanych na wschód od uzdrowiska nad Dunajcem. Właśnie tu, w rejonie Szlachtowej, rozpoczyna się wielokulturowa historia karpackich krańców Rzeczypospolitej – historia górali ruskich.
Nazywano ich różnie – Rusinami, Rusnakami, Górniakami. Wywodzili się z Półwyspu Bałkańskiego - między 14 a 16 wiekiem nastąpiła tzw. wołoska kolonizacja Karpat na zachód od Rumunii. Pasterze z północnej części tego kraju zasiedlili górskie tereny od krańca Małych Pienin aż po Bieszczady (a dalej Gorgany i następne pasma Karpat), dzieląc się kolejno na Łemków, Bojków i Hucułów1. I tak cztery pienińskie wsie – Szlachtowa, Jaworki, Biała Woda i Czarna Woda – należały do najbardziej wysuniętego na zachód fragmentu Łemkowszczyzny. Obszar ten został nazwany przez Romana Reinfussa, wybitnego etnografa Karpat, Rusią Szlachtowską.
Czym Ruś Szlachtowska różniła się od pozostałej Łemkowszczyzny? Przede wszystkim silnymi wpływami górali polskich, którzy zamieszkiwali okolicę – między innymi Szczawnicę czy Dolinę Popradu. Różnice widać było już na pierwszy rzut oka, bo w stroju, ale też w gwarze czy usposobieniu. Integracji z pozostałymi Łemkami nie sprzyjał fakt położenia geograficznego – Rusinów Szlachtowskich oddzielało od nich pasmo Radziejowej i Małych Pienin. Górali polskich zaś mieli całkiem po sąsiedzku.
Głównym wyznaniem Łemków był grekokatolicyzm. Małe, w większości drewniane cerkwie, były nieodłącznym elementem krajobrazu zamieszkiwanych przez nich ziem. Spora część świątyń zachowała się do dziś (obecnie są używane przez wiernych obrządku rzymskiego). Rozsiane po pagórkach i dolinach są często jedynym śladem dawnej obecności Rusinów. Wszystko zmieniło się w 1947 r. wraz z przeprowadzoną przez komunistyczne władze akcją "Wisła". Łemkowie, a także Bojkowie, zostali wtedy ostatecznie wysiedleni z polskich Karpat, głównie na ziemie zachodnie (wcześniej następowały stopniowe przesiedlenia do Ukraińskiej SRR w ramach tzw. wymiany ludności). Wiele rusińskich wsi przestało istnieć, o tych wątkach będę jeszcze pisała nieraz. Tyle póki co z historii regionu, którym szczególnie się interesuję - co na blogu zauważysz.
Szlachtowa to, jak wspomniałam, najbardziej wysunięta na zachód Polski miejscowość o rusińskim rodowodzie. Zachowała się tu murowana cerkiew z przełomu 19 i 20 wieku, obecnie obrządku rzymskiego. Gdy Ruś Szlachtowska przestała istnieć, Szlachtową i pobliskie Jaworki (wraz z ocalałą częścią wsi Czarna Woda) zasiedliła ludność spiska i podhalańska. Co zaś pozostało z wsi Biała Woda, o tym niebawem.
Będąc w Szlachtowej odwiedziliśmy Muzeum Pienińskie, które dobrych kilka lat temu zostało przeniesione ze zdrojowej części Szczawnicy. Przy samym wejściu wisi plansza z rozrysowaną mapą, która wyraźnie wyodrębnia tereny zamieszkiwane przez Rusinów Szlachtowskich. Wchodząc do kolejnych sal dowiadujemy się, czym trudnili się mieszkańcy Pienin, jak się ubierali, jak mieszkali. Chałupy górali polskich składały się (podobnie jak podhalańskie) z izby czarnej i białej, natomiast rusińskie miały zwykle jedną izbę i sień. Prócz wątków etnograficznych są też historyczne – na licznych planszach został przedstawiony zarys powstawania oraz rozwoju Szczawnicy (więcej o tym pisałam tutaj:-)).
1 Dużo się jednak działo w międzyczasie – Wołosi asymilowali się z osadnikami ze wschodu, którzy w 15 i 16 wieku również zaczęli wędrować na te tereny. Tak więc Rusini karpaccy – Łemkowie, Bojkowie i Huculi – to grupy etniczne powstałe de facto w wyniku koegzystencji dwóch ludów – wołoskiego i ruskiego. Określa się je jako w pełni autochtoniczne, choć uformowane z różnych elementów kulturowych.
Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya
ul. Łemkowska 37, Szlachtowa
www.muzeum.sacz.pl/strony_filie/muzeum-pieninskie/
