Przeszłość Zamościa to przeszłość wielokulturowa. Oprócz Ormian i Greków, Jan Zamojski sprowadził do miasta także Żydów. Większość z nich zajmowała się kupiectwem i rzemiosłem. Żydzi mieli takie same prawa jak inni mieszczanie, otrzymali także możliwość wybudowania synagogi, mykwy, cmentarza i szkoły. Osiedlali się głównie w okolicy Rynku Solnego i tam właśnie wznieśli bożnicę.
Znajdująca się przy ulicy Zamenhofa (dawniej Żydowska) synagoga jest najlepiej zachowaną późnorenesansową synagogą w Polsce. Od razu rzuca się w oczy przepiękna attyka wieńcząca elewację. We wnętrzu zachowała się pochodząca z XVII wieku kamienna szafa ołtarzowa - Aron ha-kodesz. Ściany i sklepienia pokryte są malowidłami z inskrypcjami w języku hebrajskim.
Synagoga musiała powstać przed 1618 rokiem, ponieważ widać ją już na wyrysowanym przez G. Brauna planie miejskim. Pierwotnie miała kształt kwadratu, w kolejnych dziesięcioleciach dobudowano babińce. Wejście do bożnicy znajduje się poniżej poziomu ulicy, co związane jest z wydawanym w wielu miastach dekrecie, by synagogi nie były wyższe niż kościoły. Jak więc zbudować okazałą świątynię? W zagłębieniu terenu, oczywiście.
W czasie wojny synagoga została zniszczona przez hitlerowców. Po wojnie udało się ją odbudować – pierwotnie służyła jako biblioteka, ale w 2005 roku została przywrócona społeczności żydowskiej. Obecnie mieści się tu Centrum „Synagoga” i Multimedialne Muzeum Historii Żydów Zamościa.
(luty 2025; wycieczka z sierpnia 2021 r.)
