Wracamy na szlak łemkowskich cerkwi. Wszystkie z niżej opisywanych znajdują się już po podkarpackiej stronie, część jednak należy do historycznej Łemkowszczyzny Środkowej, a część - do Wschodniej. Krainy te oddziela, według podziału etnografa Romana Reinfussa, rzeka Jasiołka. Co ciekawe, niegdyś stanowiła ona także granicę pomiędzy Małopolską (potem województwo krakowskie) i Rusią (potem województwo ruskie). Dla mnie także będzie pewnym punktem odniesienia - najpierw opiszę kilka cerkwi znajdujących się na zachód od niej (choć niektóre oddalone o dobrych 20-30 km), a potem przemieszczę się na drugi brzeg, pozostając jednak w niedalekiej okolicy. Większość przedstawionych obiektów wciąż reprezentuje styl zachodniołemkowski, jednak są pewne odstępstwa:-). Wnętrz nie udało nam się zobaczyć.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej
Wyróżniająca się kolorystyką cerkiew w Świątkowej Wielkiej została wybudowana w 1757 r. Wcześniej (od 1581 r.) istniała tu świątynia prawosławna, przemianowana na grekokatolicką wraz z aktem unii brzeskiej. Obecna cerkiew znajdowała się pierwotnie u brzegów potoku Świerzówka, jednak została przeniesiona w związku z częstym wzbieraniem wód. Reprezentuje styl zachodniołemkowski – jest trójdzielna, orientowana, z najwyższą wieżą od zachodu. Ma dobudowaną od północy zakrystię. Elewacja pokryta jest gontem, a połacie dachowe – blachą. We wnętrzu ikonostas nie zachował się, przetrwały natomiast polichromie na stropie, ołtarze i kropielnica. Przejdźmy teraz do kolorów:-). Większość cerkwi łemkowskich prezentuje się obecnie w naturalnych odcieniach drewna, jednak nie zawsze tak było. W latach 60., podczas szczegółowych badań, zwrócono uwagę na ślady dawnych, nierzadko jaskrawych barw elewacji cerkiewnych. Kolorowe malowanie dotyczyło szczególnie detali architektonicznych, takich jak obramowania okienne, gzymsy, hełmy czy izbice wież. Rzadziej pokrywano farbą całe ściany świątyni, jednak i takie przypadki miały miejsce – m.in. właśnie w Świątkowej Wielkiej. Remont miał miejsce w 2014 r. i właśnie wtedy cerkiew zyskała charakterystyczną turkusową barwę. Kolor dobrano na podstawie wspomnianej inwentaryzacji z lat 60. Obecnie świątynia służy wiernym obrządku rzymskokatolickiego.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Małej
To jedna z moich ulubionych cerkwi po podkarpackiej stronie Łemkowszczyzny:-). Wybudowana w 1762 r. w stylu zachodniołemkowskim, przepięknie odnowiona w 2010 r. Połacie dachowe pokryte są gontem (oprócz wieży), a izbica, hełmy i obramowania okienne pomalowano na granat, zieleń i brąz. Wnętrze świątyni zostało niemal całkiem zdewastowane i rozkradzione w latach 50. Przeniesiono do niego uratowane elementy wyposażenia ze zniszczonej po 1947 r. cerkwi w Rozstajnem (to nieistniejąca łemkowska wieś oddalona od Świątkowej Małej o około 4 km). W ikonostasie brakuje m.in. carskich wrót, zachowały się natomiast ikony w rzędzie Deesis. Cerkiew służy obecnie wiernym obrządku łacińskiego jako filialny kościół parafii Matki Bożej Niepokalanej w Desznicy. Na wzniesieniu obok znajduje się łemkowski cmentarz.
Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Kotani
Około 15 minut spaceru i znajdziemy się we wsi Kotań, gdzie stoi cerkiew uznawana za wzór zachodniołemkowskiego stylu sakralnego (do tego stopnia, że w skansenie we Lwowie wybudowano jej wierną kopię). Świątynia została wzniesiona prawdopodobnie w 1782 r. jako filialna cerkiew pobliskiej parafii w Krempnej. Jej bryła ma przepiękne proporcje, a połacie dachowe pokryte są gontem. Do wieży dobudowana jest tzw. zachata - dodatkowa przestrzeń umieszczona pod szerokim okapem (podobną widziałam w cerkwi w Piorunce). We wnętrzu znajdował się 18-wieczny ikonostas, jednak w latach 60. spora jego część trafiła do Muzeum Ikon w Łańcucie. Dopiero w 2010 r. do świątyni powróciło 16 ikon. Na terenie przycerkiewnym możemy zobaczyć kamienne krzyże pochodzące z nieistniejących wsi łemkowskich.
Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Krempnej
Nieopodal Kotani znajduje się Krempna – spora wieś-letnisko nad Wisłoką. Stoi tu dawna łemkowska cerkiew zbudowana w latach 1778-1782. Trójdzielna, orientowana, o konstrukcji zrębowej. Wieża także otoczona zachatą. Z kolei chełmy wież zostały pomalowane podobnie jak w Świątkowej Małej, tylko kolorystyka inna:-). Gruntowny remont cerkiew przeszła w latach 2007-2013, od tego czasu elewacja gontowa trochę już poszarzała. Po wysiedleniach z lat 40. świątynia została przejęta przez Skarb Państwa i do 1962 r. służyła zarówno katolikom obrządku greckiego, jak i rzymskiego. Obecnie pełni funkcję kościoła filialnego parafii św. Maksymiliana Kolbego w Krempnej. We wnętrzu znajduje się kompletny ikonostas z 19 wieku.
Cerkiew Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Olchowcu
Około 10 km na południowy wschód i znajdziemy się we wsi Olchowiec. Jest tutaj cerkiew, która architekturą nie przypomina świątyni zachodniołemkowskich, mimo że był zamysł, by właśnie ten styl reprezentowała. Wszystko przez zawirowania historyczne. Pierwsza cerkiew w Olchowcu została wybudowana w 1792 r., jednak nie tu – wieść głosi, że została przeniesiona zza węgierskiej granicy. Obecny obiekt zaczęto budować w latach 30., jednak prace przerwał wybuch wojny. Cerkiew została bez wieży, tak charakterystycznej dla stylu zachodniołemkowskiego. Zachowała jednak trójdzielność (czyli wyodrębnione prezbiterium, nawę oraz babiniec) oraz konstrukcję zrębową. Jest także orientowana. Okna wypełniają witraże, natomiast dach pokryto blachą. Ikonostas nie przetrwał wojny, a to co zostało, w dużej mierze rozkradziono. Obecnie wnętrze zdobią ikony uratowane z nieistniejących już cerkwi w Leszczawce i Ruszelczycach. Świątynia służy katolikom obu obrządków.
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Zawadce Rymanowskiej
Przenosimy się za rzekę Jasiołkę, a więc już na Łemkowszczyznę Wschodnią. Tu, w Zawadce Rymanowskiej, stoi cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Została wybudowana w 1855 r. jako świątynia trójdzielna, orientowana, o konstrukcji zrębowej. Przedsionek, nawa i prezbiterium wznoszą się tutaj na tę samą wysokość, a całość wieńczy wspólny dach. Z kolei wieża nad babińcem jest znacznie niższa w porównaniu ze świątyniami zachodniołemkowskimi. Na początku XX wieku połacie dachowe zmieniono z gontowych na blaszane, a na przycerkiewnym terenie postawiono dzwonnicę. We wnętrzu zachował się ikonostas, natomiast późnobarokowa ambona jest przeniesiona z rozebranego kościoła w Lubatowej. Obecnie służy wiernym obrządku łacińskiego.
Cerkiew Zaśnięcia Przeświętej Bogarodzicy w Bałuciance
Przesuwamy się trochę dalej na wschód, do Bałucianki. Znajduje się tu cerkiew wybudowana około 1750 r. w stylu zachodniołemkowskim (mimo lokalizacji;-)). Jest trójdzielna, orientowana, z wyraźnie wyższą wieżą od zachodu. Są jednak pewne nietypowości w jej architekturze, takie jak brak izbicy (najwyższej kondygnacji wieży). Świątynia została wzniesiona na cokole z kamienia polnego. Ściany wieży są pokryte gontem, reszta – oszalowana pionowymi deskami. We wnętrzu znajduje się ikonostas złożony z dwóch innych – jednego barokowego, drugiego późnobarokowego. Z kolei do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku zostały przeniesione najstarsze w Polsce carskie wrota (XV wiek), które pochodzą właśnie z Bałucianki. Obok cerkwi stoi parawanowa dzwonnica. Obecnie – filialny kościół rzymskokatolicki.
Cerkiew św. Paraskewy w Daliowej
Na koniec przemieszczamy się około 11 km na południe, do Daliowej. To nieduża wieś obok Jaślisk, gdzie znajduje się nietypowa architektonicznie cerkiew św. Paraskewy. Została wybudowana w 1933 r. i reprezentuje tzw. ukraiński styl narodowy, który pojawił się na Łemkowszczyźnie właśnie w okresie międzywojnia. Wzniesiona na planie krzyża, z dużą pojedynczą kopułą. Okala ją tzw. daszek okapowy, charakterystyczny z kolei dla cerkwi bojkowskich. Po wysiedleniach została przejęta przez PGR i utworzono w niej magazyn. W latach 90. została ponownie konsekrowana, jednak nabożeństwa są odprawiane jedynie okazjonalnie. Dawne wyposażenie nie zachowało się.
